CHORVACHILIKDA SUG‘URTA HIMOYASI: XAVF-XATARLAR VA TOVON TO‘LASH TARTIBI

Qishloq xo‘jaligi sug‘urtasi ruknida avvalroq bog‘lar, uzumzorlar, sabzavot va qishloq xo‘jaligi texnikalari qanday  sug‘urtalanishi haqida hikoya qilgan edik. Ushbu maqolada biz qishloq xo‘jaligi hayvonlarini sug‘urta qilish shartlarini taqdim etamiz.

Biz sizni hayvonlarni sug‘urta qilish tartibi, xatarlarning turlari va sug‘urta hodisasi sodir bo‘lganda zararni qoplash bilan tanishtiramiz.

Oziq-ovqat xavfsizligi qishloq xo‘jaligining strategik tarkibiy qismi sifatida mamlakatimizning butun aholisi taraqqiyoti va turmush darajasini bevosita ko‘rsatadi. Barcha qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, xususan, chorvachilik tarmog‘i oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan.

Qishloq xoʻjaligi sohasi tabiiy-iqlim sharoitlari bilan uzviy bogʻliqdir. Har qanday infeksiya hayvonlarga yuqsa, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari katta moliyaviy yo‘qotishlarga duch kelishi va ushbu sohaga sarmoya kiritishdan bosh tortishi mumkin.

Bunday holatda sug‘urta himoyasi qishloq xo‘jaligiga moliyaviy resurslarni jalb qilishning kafolati bo‘lib, investitsiya kiritishni rag‘batlantiradi.

So‘nggi yillarda sifatsiz veterinariya preparatlarini qo‘llash va turli yuqumli kasalliklarning tarqalishi natijasida hayratlanarli darajada hayvonlar nobud bo‘lmoqda. Buning oqibatida chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari va aholi katta zarar ko‘rmoqda.

Bunday vaziyatlar yuzaga kelganda  yo‘qotishlarni qoplashning oqilona usuli sug‘urta mexanizmlarini o‘rnatishdir.

O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida chorvachilik va chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi fermer va dehqon xo‘jaliklari mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.

Chorvachilikning rivojlanishi aholining iste’molchi uchun zarur bo‘lgan kundalik oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirmoqda.

Respublikamizda hayvonlarni sug‘urta qilish har bir mulkdorning ixtiyoriy istagidir. U O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 30-sentyabrdagi “Chorvachilik yo‘nalishida faoliyat yuritayotgan aholi xonadonlari va tadbirkorlik subyektlarida chorva mollarini sug‘urta qilish tartibi to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan Nizom orqali tartibga solinadi.

Qarorga ko‘ra, hayvonlarning alohida toifalari uchun sug‘urta hodisalari belgilangan.

1. Qoramol, qo‘y, echki, ot, tuya, cho‘chqa, parranda va mo‘ynali hayvonlar uchun – yong‘in, bo‘ron, to‘fon, toshqin, chaqmoq, zilzila, muzlash, elektr toki urishi (ular bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlab chiqarish), zaharli o‘tlar yoki moddalar bilan zaharlanish, transport vositalari bilan to‘qnashuv, portlash, qor ko‘chkisi, yovvoyi hayvonlarning hujumi, suvga yoki qoyadan tushib ketish, talonchilik (agar jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan bo‘lsa), shuningdek o‘tkir tig‘li narsalardan jarohatlanishi yoki o‘lishi, 108 turdagi kasalliklar tufayli hayvonlarning nobud bo‘lishi yoki kasallikning tarqalishining oldini olish uchun  muqarrar  so‘yilishi majburiy so‘yish deb ta’riflanadi.

2. Asalarilar uchun – yong‘in, bo‘ron, to‘fon, toshqin, suv toshqini, chaqmoq urishi, zilzila, qattiq sovuqdan muzlash, kasallikdan o‘lim, o‘g‘irlik (agar shu munosabat bilan jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan bo‘lsa).

3. Baliq uchun – bo‘ronlar, to‘fonlar, suv toshqini, zilzilalar, kasalliklar, anomal sovuq, muz migratsiyasi, portlashlar, baliq yeyuvchi qushlar (chaykalar, karabataklar) tomonidan buzilish, uchinchi shaxslarning qasddan harakatlari, o‘g‘irlik (ushbu fakt bo‘yicha jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan bo‘lsa) va boshqalar

Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda, qishloq xo‘jaligi hayvonlarini tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar, kasalliklar, majburiy so‘yish va o‘g‘irlikdan sug‘urta qilish mumkin. 

Sug‘urta shartnomasi sug‘urtalovchi tomonidan ishlab chiqilgan sug‘urta shartnomasi shakliga muvofiq yuridik shaxs bilan tuziladi.

Jismoniy shaxs bilan ixtiyoriy sug‘urta shartnomasi sug‘urta mukofoti to‘langanidan keyin sug‘urta polisini berish yo‘li bilan tuziladi. Jismoniy shaxslarga beriladigan sug‘urta polisi sug‘urta shartnomasi hisoblanadi.

Chorva mollarining sug‘urta qiymatiga nisbatan eng yuqori sug‘urta summasi quyidagilar bilan belgilanadi:

• qoramollar, otlar, tuyalar, qo‘ylar va echkilar uchun – 80%;
• mo‘ynali hayvonlar uchun – 60%;
• cho‘chqalar, parrandalar, baliqlar va asalarilar uchun – 50%.

Jismoniy shaxslarga tegishli hayvonlarning sug‘urta qiymati; sug‘urta shartnomasida sug‘urtalovchi va sug‘urta qildiruvchi o‘rtasida bozor narxlari asosida tuzilgan shartnoma asosida belgilanadi.

Hayvonlarni sug‘urtalash to‘lovi hayvonning sug‘urta summasining 8 foizi miqdorida belgilanadi.

Misol: Bir bosh sigirning bozor qiymati 5 million so‘m bo‘lib, uning 80 foiziga, ya’ni 4 million so‘mga sug‘urta shartnomasi tuzilgan.

4 million so‘mdan 320 ming so‘m (8%) miqdorida sug‘urta mukofoti to‘lanadi.

Sug‘urta polisi bir yil muddatga beriladi va bu davrda uy hayvonlari tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar, kasalliklar, majburiy so‘yish yoki o‘g‘irlik natijasida vafot etgan taqdirda (agar bu borada jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan bo‘lsa) yetkazilgan zarar 4 million so‘m miqdorida qoplanadi.

Shartnomaning amal qilish muddati davomida sug‘urta tavakkalchiligi yuzaga kelgan taqdirda sug‘urta kompaniyasi bu haqda 5 kun ichida yozma yoki og‘zaki ravishda xabardor qilinishi kerak.

Ushbu bildirishnoma asosida sug‘urtalovchi 3 kun ichida chorva mollarining o‘limi, majburiy so‘yilishi yoki o‘g‘irlanishi to‘g‘risida dalolatnoma tuzadi.

Sug‘urta tovonini olish uchun sug‘urta qildiruvchi yoki uning ishonchli vakili dalolatnoma tuzilgandan keyin 2 kun ichida sug‘urtalovchiga ariza bilan murojaat qiladi.

Arizaga quyidagi hujjatlar ilova qilinadi:

• sug‘urta polisining nusxasi;
• hayvonning veterinariya pasporti nusxasi;
• sug‘urtalangan shaxsga xizmat ko‘rsatuvchi veterinariya shifokori yoki davlat veterinariya xizmati mutaxassisining otopsiya xulosasi, – davlat veterinariya xizmati yoki veterinariya laboratoriyasining hayvonning kasalligi, o‘limi yoki majburiy so‘yish sabablari to‘g‘risidagi xulosasi;

Shuningdek, voqea tavsifiga ko‘ra:

• gidrometeorologiya markazi, yong‘in xavfsizligi, huquqni muhofaza qilish organlari va boshqa vakolatli tashkilotlarning ma’lumotlari;
• sug‘urta hodisasi sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi, sug‘urtalangan xatarlarni aniq ko‘rsatuvchi fotosuratlar yoki videolar taqdim etiladi.

Sug‘urtalovchi sug‘urta qildiruvchi hujjatlarni to‘liq taqdim etganidan keyin 15 kun ichida sug‘urta tovonini to‘lash yoki to‘lashni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.

Sug‘urta tovonini to‘lashni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan taqdirda, sug‘urtalovchi bu haqda sug‘urta qildiruvchini sug‘urta tovonini to‘lashdan bosh tortishni asoslovchi sabablarni ko‘rsatgan holda xabardor qilishi shart.

Sug‘urta tovoni sug‘urtalovchi uni to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qilgan kundan boshlab 5 kun ichida to‘lanadi.

Hayvonlar majburiy so‘yilganda sotilgan go‘sht va teri uchun olingan summa sug‘urta summasidan ushlab qolinadi va farq sug‘urta tovon sifatida belgilanadi.

Majburiy so‘yilgan hayvonning go‘shti iste’molga to‘liq yaroqsiz bo‘lsa, sug‘urta tovoni o‘lgan hayvonning sug‘urta summasiga muvofiq belgilanadi.

Go‘shtning to‘liq yoki qisman iste’mol qilish uchun yaroqliligi veterinariya mutaxassislari hamda  go‘sht va go‘sht mahsulotlarining veterinariya-sanitariya ekspertizasi tomonidan so‘yilgan hayvonlarni veterinariya-sanitariya ekspertizasidan o‘tkazish qoidalariga muvofiq belgilanadi.

“O‘zagrosug‘urta” AJ boshqarmasi sug‘urta to‘lovlari departamenti direktori, iqtisod fanlari nomzodi Abdurashid Vahobov bilan birgalikda Irina Silkina tayyorlagan.