O‘ZBEKISTONNING TA’MI VA NAVLARI BETAKROR QOVUNLARI

Respublikada 2022-yilda barcha toifa xo‘jaliklarida 63 ming gektar maydonga qovun ekilgan bo‘lib, shundan 51,5 ming gektari fermer va qishloq xo‘jaligi korxonalari hissasiga to‘g‘ri keladi (37,4 ming gektar asosiy maydon, 1,9 ming gektar bog‘-tok qator orasi va 12,2 ming gektar takroriy maydon).

Ushbu ekilgan maydonlardan joriy yilda jami 1,3 mln tonna qovun yetishtirish rejalashtirilgan. Shundan 1,0 mln tonna qovun fermer va qishloq xo‘jaligi korxonalariga to‘g‘ri keladi.

Xalq seleksiyasida uning 150 dan ortiq navlari mavjud.

O‘zbekistonda handalak, yozgi eti yumshoq, yozgi eti qattiq, kuzgi, qishda saqlanadigan qovun turlari ekiladi.

Jumladan, handalaklarning ko‘kcha, mahalliy, ko‘k kallapo‘sh, bo‘rikalla kabi navlari mavjud.

“Ko‘kcha handalak” ertapishar nav bo‘lib, uning ekilishidan toki pishib yetilgungacha davri 58-62 kunni tashkil etadi. Yassi yapaloqsimon ko‘rinishdagi kulrang, yashil qovunning ustki qismi mayda siyrak to‘r bilan qoplangan. Po‘sti yumshoq, xo‘shbo‘y, yeganda taʼmi og‘izda qoladigan ko‘kcha handalakdan gektariga 15-19 tonnagacha hosil olish mumkin. Qovunning vazni atigi 1,3 kilogrammgacha bo‘ladi.

“Mahalliy sariq handalak”ning vegetatsiya davri 60-65 kundan iborat. Og‘irligi 0,8-2,0 kilogrammgacha tosh bosadigan ushbu navni eti sarg‘ish, po‘sti yumshoq, shirin taʼmi bilan taniqli. Ekilgan maydonlardan gektariga 14-25 tonnagacha hosil olish mumkin. Eʼtiborlisi, uni eksport qilib bo‘lmaydi, sababi uzoq yo‘lga tashishga va saqlanishga chidamsiz.

Yozgi eti yumshoq qovunlar saratonda quyoshning beminnat nurlariga to‘yib, taʼmi ham o‘zgacha bo‘lishi bilan ajralib turadi.

“Assate VIR-3806” qovunining vazni 3,4-4,0 kilogrammcha chiqadi. Nok hidi ufurib turadigan ushbu qovundan gektariga 25-30 tonna hosil olish mumkin. Uni vegetatsiya davri 81-97 kundan iborat. Bu navli qovunni uzoqqa tashishga chidamliligi va o‘rtacha saqlanuvchanligi bois, eksport qilish mumkin.

“Obi-novvot” qovunini yemabsiz, bu dunyoga kelmabsiz. Naq og‘izda eriydigan ushbu qovun navining o‘suv davri 70-78 kunni tashkil etadi. 3-4 kilogrammgacha og‘irlikdagi qovun yetishtiriladigan bu navdan gektariga 18-25 tonna hosil olish mumkin. Tarkibidagi qand miqdori yuqori yaʼni 7,4-9,3 foiz deb belgilangan. Ammo bu navni uzoqqa tashish, saqlash mumkin emas.

Yozda isteʼmolchilarni betakror taʼmi va vitaminlarga boyligi bilan xursand etuvchi yana bir tur yozgi eti qattiq qovunlardir.

“Bayti qo‘rg‘on-424” qovuni sevib isteʼmol qilinsa-da, uni aynan ushbu nom bilan atalishini ko‘pchilik bilmaydi. Silliq yuzasi, po‘sti qattiq bo‘lgan quyoshdek tovlanuvchi bu qovunning vegetatsiya davri 85-93 kundan iborat. Qarsillaydigan, shirin taʼmli bu navning hosildorligi gektariga 25-35 tonna deb belgilangan. Uni qo‘shni davlatlarga eksport qilish mumkin. Chunki tashishga chidamli va saqlanuvchanligi o‘rta.

“Shakarpalak 554” qovunning o‘suv davri 88-100 kunni tashkil etadi. Juda shirali, xushbo‘y ushbu navdan gektariga 21-23 tonnagacha hosil olinadi. Yozgi qovunlar orasida yetakchi bo‘lgan bu qovundan aʼlo sifatli qoqi tayyorlanadi. Uning og‘irligi esa 2,6-3,0 kilogramcha tosh bosadi.

Oltin kuzda ham qovunlar o‘z hosili bilan isteʼmolchilarni mamnun etishda davom etadi. Kuzgi qovunlar saqlanuvchanligi va biroz kechroq pishishi bilan yozgi qovunlardan farqlanadi. Ayniqsa, “Zarg‘aldoq gulobi” qovuni 110-115 kunda pishib yetiladi. Og‘irligi 2-3 kilogramm keladigan bu navning saqlanish davomida shirinligi ortadi. U ekilgan maydondan gektariga 29-30 tonnagacha hosilo olinadi. Transportda tashishga yaroqliligi va yaxshi saqlanishi bilan uni eksbortbop deyish mumkin.

“Umrboqi 3748” kuzgi qovun navi ham o‘zining betakror taʼmi bilan sevimli. 100-130 kunda daladan dasturxonga yetib boradigan bu navning mevasini og‘irligi 4-6 kilogrammcha keladi. Tarkibidagi shirasi jihatidan yozgi qovunlarni ortda qoldiradi, yaʼni qand miqdori 7,3-11,7 foizni tashkil etadi. Hosildorligi ham gektariga 22-36 tonnagacha yetadi. Tashishga chidamliligi va saqlanuvchanligi yaxshiligi bilan ham eksportbop qovunlardan sanaladi.

Serquyosh zaminimiz bizni hattoki qishda ham shirin qovunlari bilan siylaydi. Yaʼni qishning ayozli kunlarida dasturxonlarimizda qovunlarni uchratish mumkin. Qishga saqlanadigan qovunlar kechpisharligi, po‘stining qattiqligi va saqlanishi yuqoriligi bilan ham ajralib turadi. 100-110 kunda pishib yetiladigan “Qora qant”navning tarkibidagi qand moddasi 9-12 foizni tashkil etadi. Hosildorligi esa 25-30 tonna deb belgilangan. Uzoq yo‘lga tashishga chidamli va saqlanuvchan hisoblanadi. Bu qovun navi 2,54-3,5 kilogrammcha og‘irlikka ega bo‘ladi.

Og‘irligi jihatidan boshqalardan farq qiladigan “Beshak” qovunini barcha qovunsevarlar yaxshi biladi. 3,5-7,0 kilogrammgacha og‘irlikka ega bu navning hosildorligi 35-50 tonnagacha yetadi. 100-115 kunda pishib yetiladigan bu qovunni uzoq yo‘lga tashish va saqlash qulay.