Respublikada may oyining birinchi va ikkinchi o‘n kunligi har yilgidan ko‘ra seryog‘in kelmoqda. Davomli yomg‘ir yog‘ishi natijasida havo harorati pasayib, namlikning yuqori bo‘lishi kuzatilyapti. Yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lishi ekinlarga turlicha taʼsir ko‘rsatadi. Birida salbiy iz qoldirsa, biri uchun aksincha, foydali bo‘lishi mumkin. Bugun yomg‘irlarning chigit ekilgan maydonlar, bug‘doy dalalari hamda meva-sabzavot va bog‘-tokzorlarga ta’siri haqida ma’lumot beramiz.
Yog‘ingarchiliklar va ayrim joylarda jala yog‘ishi chigit ekilgan maydonlarda to‘liq nihol olish va unib chiqqan maydonlarda g‘o‘zaning rivojiga salbiy taʼsir ko‘rsatmoqda.
Hududlarda bo‘lib o‘tayotgan surunkali yog‘ingarchiliklar g‘o‘za maydonlarida tuproqda ortiqcha namlikni ko‘payishiga olib kelmoqda.
Bu esa tuproq harorati pasayishi, yerning yuza qismi zichlashib, “qatqaloq” va g‘o‘zani bo‘g‘zi qotib “devor” hosil bo‘lishiga, dalalarni begona o‘t bosishiga, berilgan mineral o‘g‘itlarning samarasi kamayishiga sabab bo‘lmoqda.
Yog‘ingarchiliklar g‘o‘za maydonlarida 3-4, 5-6 chinbarg va shonalash fazasida rivojlanayotgan g‘o‘za nihollari o‘sishini 7-8 kungacha kechiktirmoqda.
Natijada g‘o‘zani ildizi sust rivojlanib, nihollarning nimjon va ayrim joylarda nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Gʻo‘zaning bargi belgilangan me’yorlardan 2-3 barobar kichik bo‘lib qolmoqda.
Tuproqda namlikning oshib ketishi, g‘o‘zaning turli zararkunandalari jumladan, kuzgi tunlam, shira, trips, oqqanot va gommoz, ildiz chirish kasalliklarining ko‘payishi uchun qulay sharoit yaratib, nihollarning rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Joriy yildagi mavjud holatdan kelib chiqib, g‘o‘za parvarishida quyidagi kompleks agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi:
Birinchidan, ildiz chirish va gommoz kasalliklarining oldini olish va tuproqdagi ortiqcha namni kamaytirish, o‘simlikning ildiz qismiga havo va issiqlik kirishini ta’minlash uchun zudlik bilan g‘o‘za qator orasiga sifatli ishlov berishni tashkil etish zarur.
Bunda, 60 sm qator oralig‘ida kultivatorlarga 31-33 ta, 90 sm qator oralig‘ida 37-39 ta va qo‘shqatorda 41-42 ta ishchi organ o‘rnatilishi lozim.
Kultivatorlarga ishchi organlar to‘liq o‘rnatilganda nihollarning ildiziga har ikkala tomondan, shuningdek, tuproq orasiga issiq havo kirishi yaxshilanadi.
Buning natijasida tuproqning suv-fizik, mikrobiologik xususiyatlari, havo almashinuvi va ozuqa tartibi yaxshilanadi, begona o‘tlarning bir qismi yo‘qotiladi, g‘o‘zaning ildiz tizimi pastga qarab rivojlanadi va nihollar durkun o‘sadi.
Bu yilgi sharoitda tuproqni qizdirish va ortiqcha namlikni yo‘qotish uchun qator oralariga KKO tipidagi yumshatuvchi va chuqur ishlov beruvchi panjalar ishlatish tavsiya etiladi.
Ikkinchidan, qatqaloq hosil bo‘lgan maydonlarda qatqaloqni bartaraf etish va tuproqning ustki qatlamini mayin donador holda saqlash uchun qo‘l kuchi yordamida yoki turli moslamalar bilan qatqaloqni yumshatishni tashkil etish lozim.
Uchinchidan, begona o‘tlar g‘o‘za niholining oziqlanishiga sherik bo‘ladi va o‘sishdan orqada qolayotgan niholni rivojiga yanada salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, eng avvalo kultivatorga albatta pichoq o‘rnatish va ishchi organlarni to‘liq va sifatli joylashtirish lozim. Shuningdek qo‘lda mayda chopiq ishlarini tashkil etish yaxshi samara beradi.
To‘rtinchidan, g‘o‘zada azotli (karbamid) o‘g‘it yordamida bargidan oziqlantirish tadbirlarini tashkil etish. Buning uchun 100 litr suvga 4,0-5,0 kg karbamid (2-4 chin bargda) solinib aralashtiriladi va 300 l ga yetkazilib 1 gektar maydonga sepiladi.
Shonalagan maydonlarda 7,0-8,0 kg karbamid o‘g‘itidan suspenziyalar qo‘llaniladi. Bunda yosh nihollar jadal rivojlanib, barg plastinkasi yanada qalinlashadi.
Natijada g‘o‘zaning barglari turli so‘ruvchi hasharotlar, ya’ni shira yoki tripsga bardoshli bo‘ladi.
Shuningdek, g‘o‘za 2-4 chinbarg davridan shonalash davrigacha gumin asosli biostimulyatorlar bilan gektariga 0,3-0,5 litr me’yorda ishlov berish kerak.
Beshinchidan, yog‘ingarchiliklar natijasida chigit ekilgan maydonlarda tuproqda yuqori miqdorda namlik yuzaga kelganligini inobatga olib, ildiz tizimini yaxshi rivojlanishini ta’minlash uchun birinchi va ikkinchi kultivasiya orasida maxsus moslama yoki chuqur yumshatgich yordamida yumshatish kerak.
Bunda mexanik tarkibi yengil va o‘rta tuproqlarda 22-25 sm, mexanik tarkibi og‘ir tuproqlarda 26-28 sm, pastki qattiq gips (ganch) qatlami bo‘lgan yerlarda 30-35 sm yumshatish, o‘simlikni o‘sishi va rivojlanishi yaxshilaydi.
Xususan, sizot suvlari yaqin joylashgan tumanlarda tuproqda ortiqcha (achchiq) zax mavjud yerlarda tez-tez va chuqur kultivasiya qilish, ildiz chirish, gommoz kasalliklari va sho‘rning ko‘chatga ta’sirini kamaytiradi.
Qator oralaridagi tuproqning namini tezda qochirish maqsadida chizel kultivatorning yumshatuvchi panjalari o‘rnatilgan alohida qurilmalardan foydalanish mumkin.
Oltinchidan, surunkali yog‘ingarchilik va past harorat natijasida o‘sishdan to‘xtab, qizilpoya bo‘lib qolgan g‘o‘zaning bo‘g‘ziga issiq tuproq tortish va havo almashinuvini yaxshilash maqsadida jo‘yak olish va buni bir xaftadan keyin buzib, yana qayta jo‘yak olishni amalga oshirish lozim.
Bunda o‘simlik qo‘shimcha 2-3 daraja foydali haroratni ko‘p olib, o‘sishi va rivojlanishi tezlashadi.
Yettinchidan, g‘o‘za nihollarini jadal rivojlantirishning yana bir asosiy omili mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantirish hisoblanadi.
Shu bois bu yilgi sharoitdan kelib chiqib, olimlar tavsiyasiga ko‘ra, 3-4 chinbarg chiqargan maydonlarga oziqlantirish ishlarini zudlik bilan tizimli ravishda amalga oshirish lozim.
Buning uchun har bir gektar maydonga karbamid o‘g‘iti 150 kgdan, agar ammiakli selitra bo‘lsa 200 kgdan, fosforli o‘g‘itlardan 100 kg va kaliy o‘g‘itidan 50 kg me’yorda aralashma holda qo‘llash tavsiya qilinadi.
Sakkizinchidan, havoni seryog‘in kelishi shira rivojlanishi uchun qulay sharoit hisoblanadi. Shu sababli shira soni ko‘paygan maydonlarga kimyoviy ishlov berish lozim. Bunda tarkibida asetamiprid, imidakloprid, tiametoksam bo‘lgan kimyoviy preparatlardan qo‘llash tavsiya etiladi.
Kimyoviy ishlov berilgan maydonlarda 5-6 kundan keyin dalada biofondni yaratish uchun kamida 1000 dona oltinko‘z chiqarish lozim.
Bundan tashqari, g‘o‘za nihollarini shira, trips, o‘rgimchakanadan himoya qilish maqsadida biolaboratoriyalardagi mavjud barcha oltinko‘zlarni gektariga 500-1000 dona hisobida 3 marta chiqarish zarur.
Kuzgi tunlamga qarshi kurash uchun har 2-3 gektar maydonga bir dona feromon tutqich o‘rnatiladi. Kuzgi tunlam kapalagi ferоmon tutqichda 2 dona tushgan dalaga belgilangan tartibda har 3-4 kunda trixogrammani 1 grammdan chiqarish lozim.
Bug‘doyning boshoqlash davrida eng asosiy fazalari hisoblanib, bu davrda gullash, don shakllanish, sut, mum va to‘la pishish davrlarini o‘taydi. Bu davrda boshoqli don ekinlar ekilgan maydonlarda 70–80 foiz cheklangan dala nam sig‘imiga (CHDNS) nisbatan namlik saqlanishi talab etiladi. Ushbu namlik saqlangan g‘alla maydonlarida don shakllanish va pishish davrdagi meʼyorda o‘tib, donni puch bo‘lish holatining oldini oladi. Respublikaning ayrim tuproq sharoitlarida, yaʼni tuproq osti gips qatlami mavjud g‘alla maydonlarida bug‘doyning don shakllanish davrida ortiqcha nam saqlash shakllanayotgan donga salbiy taʼsir ko‘rsatib, ayrim hollarda shakllangan donning puch bo‘lishiga olib keladi.
G‘alla ekinlarida quyidagi holatlar kuzatiladi:
– suv taqchil hududlarda, lalmikor maydonlarda ekilgan g‘alla rivojiga ijobiy taʼsir ko‘rsatadi. Sug‘orilmagan va kam sug‘orilgan maydonlardagi g‘alla bargdan oziqlanishi hamda havoning nisbiy namligi past bo‘lishi va kunlarning salqin bo‘lishi hisobiga g‘alla yaxshi rivojlanadi va don meʼyorda to‘ladi;
– g‘allaning boshoqlash-pishish fazasida yog‘ingarchilik bo‘lishi va havo haroratining 25–30 °C bo‘lishi donning yaxshi to‘lishishiga (normal) olib keladi, bunda 1000 dona don vazni oshib, sifat ko‘rsatkichlari yaxshilanadi;
– yaxshi sug‘orilgan, yuqori massaga ega bo‘lgan maydonlarda g‘allaning yotib qolishiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek, boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlari, g‘o‘za, soya, makkajo‘xori, sabzavot-poliz ekinlari hamda kartoshka ekinlarida so‘ruvchi zararkunandalar, shira, trips kabi zararkunanda hasharotlarni ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Bu esa o‘z o‘rnida ekinning rivojlanishiga salbiy taʼsir qiladi.
Shuning uchun, yuqoridagilarni inobatga olib, barcha maydonlarda kuzatuv ishlarini yo‘lga qo‘yish, zararkunanda hasharotlar paydo bo‘lishi bilan agrotexnik, biologik va kimyoviy qarshi kurash choralarini ko‘rish tavsiya etiladi.
Bundan tashqari, lalmikor maydonlarda erta bahorgi muddatlarda ekilgan no‘xat, zig‘ir, masxar, kunjut va boshqa ekinlari rivojlanishiga va hosiliga ijobiy taʼsir qiladi.
Sabzavot ekinlaridan oqbosh karam, sabzi, piyoz, osh lavlagi, aysberg bosh salat, salatbarg, turli ko‘katlar va kartoshkaning yog‘ingarchilikka nisbatan munosabati ijobiy. Ushbu ekinlar xavo hamda tuproqning nisbiy namligida yaxshi o‘sib rivojlanadi. Bugungi (10-may holatiga ko‘ra) kunda ushbu ekinlar hosili pishib yetilgan va ularni yig‘ib olish ishlari davom etmoqda.
Pomidor, baqlajon, shirin va achchiq qalampir singari issiqsevar sabzavotlar ko‘chatlari respublikamizda asosan aprel oylarida ekildi. Ayni vaqtda ushbu ekinlar g‘unchalash va hosil tugish fazasida bo‘lib, yog‘ingarchilikning ularga katta salbiy taʼsiri yo‘q (albatta, kuchli yomg‘ir va do‘l bundan mustasno). Biroq, yog‘ingarchilikdan so‘ng tuproqning ustki 2–3 sm qatqaloq bo‘lishi kuzatiladi. Bunda o‘simlik poyasiga zarar yetishi mumkin, shu sababli qatqaloqni yumshatish choralarini ko‘rish lozim.
Issiqsevar poliz ekinlaridan qovun-tarvuz, shuningdek, bodring salqin, nam havoda yaxshi rivojlanmaydi. Natijada peronosporoz kassaligi rivojlanib, o‘simlikka salbiy taʼsir ko‘rsatadi. Bunday vaziyatda ko‘p yillik tajribaga ega olim va mutaxassislar tavsiyalariga amal qilgan holda ushbu kasallikka qarshi kurash choralarini ko‘rish lozim. Yog‘ingarchilikdan so‘ng poliz ekilgan maydon tuproqlarining ustki 2–3 sm qismi qatqaloq bo‘ladi, bunda ham o‘simlik poyasiga zarar yetishi mumkin. Shu sababli tezlik bilan qatqaloqni yumshatish choralarini ko‘rish lozim.
Surunkali yomg‘ir, havo haroratining pasayishi va namlikning ortib ketishi mevali bog‘larda kalmaraz, un shudring, monilioz, qora rak, klyasterosporioz, shaftolining barg bujmayishi, olxo‘ri cho‘ntakchasi, bakterial kuydirgi va bakterial rak kasalliklarining rivojlanishiga qulay sharoit yaratadi.
Mevali daraxtlarda kasalliklarning rivojlanishi va kasallik qo‘zg‘atuvchi patogenlarni keskin kamaytirish maqsadida fungitsidlarni almashlab, gektariga 1000 l ishchi eritma hisobida ertalab yoki kechki salqinda qo‘llash tavsiya etiladi.
Zamburug‘lar qo‘zg‘atadigan kalmaraz, un shudring, monilioz, klyasterosporioz, shaftolini barg bujmayish va olxo‘ri cho‘ntakchasi kasalliklariga qarshi quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:
– O‘suv davrida skor gektariga 0,2 l (10 l suvga – 2 ml), ampakt 0,1 l (10 l suvga – 1 ml), difen super 0,25 kg (10 l suvga – 2,5 gr), falkon 0,5 l (10 l suvga – 5 ml), panch 0,075 l (10 l suvga – 0,75 ml), topsin-M 1,0 kg (10 l suvga – 10 gr) va strobi 0,2 kg (10 l suvga – 2 gr) fungitsidlaridan birini navbatma-navbat har 10–14 kun oralatib qo‘llash tavsiya etiladi.
Bakterial kuydirgi kasalligiga qarshi:
– O‘suv davrida fitolavin gektariga 2,0 l + farmayod 0,5 l (10 l suvga – 20+5 ml) va alyett 3 kg (10 l suvga – 30 gr) preparatlaridan birini navbatma-navbat har 10–14 kun oralatib qo‘llash lozim.
Qora rak va bakterial rakka qarshi:
Mevali bog‘larda uchraydigan zamburug‘li kasalliklarga qarshi yuqorida tavsiya etilgan fungitsidlar ham qora rakka yaxshi samara beradi. Qora rak va bakterial rak taʼsirida zararlangan po‘stloqlarni tozalash havo harorati 15 °С dan past bo‘lganida amalga oshiriladi, bunda zararlangan po‘stloqni (uning atrofidagi 1,5–2 sm keladigan zararlanmagan qismini ham qo‘shib) yog‘och qismigacha o‘tkir pichoq bilan kesib tozalanadi va bog‘dan chiqarib, yoqib yuboriladi. Tozalangan joyni 1–2% mis kuporosi (10 l suvga – 100–200 gr) va 0,2% li fitolavin (10 l suvga – 20 ml) bilan zararsizlantirish va unga darhol bog‘ surtmasi (70% nigrol +30% kul) yoki moyli bo‘yoq surkash lozim bo‘ladi.
Yog‘ingarchilik oqibatida uzumzorlarda oidium, antraknoz va mildyu kasalliklari keng tarqalib, ular nafaqat hosildorlikni kamaytiradi, balki uzum sifatini buzadi, novdalarni kuchli zararlab, baʼzi hollarda tokzorlarni butunlay qurib qolishiga sabab bo‘ladi.
Ushbu kasalliklardan o‘z vaqtida himoya qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi:
– Tokni gullashidan keyin xomtok qilish (xomtok qilinganda tokning novda va barglari siyraklashadi, natijada shamol aylanishi yaxshilanadi, namlik kamayadi. Bu esa o‘z navbatida kasallikning rivojlanishini oldini oladi).
– Uzumzorlarda oidium va antraknoz kasalliklariga qarshi kasallikning dastlabki belgilari paydo bo‘lganda yoki vegetatsiya davrida quyidagi fungitsidlardan birini qo‘llash tavsiya etiladi:
Folikur BT (0,4–0,5 l/ga), Falkon (0,4 l/ga), Flusil (0,05–0,06 l/ga), Montozol (0,2–0,25 l/ga), Ampakt (0,1–0,15 l/ga), Skor (0,2 l/ga), Ridomil Gold (2,5 kg/ga), Xlorokis medi plyus (0,6–2,0 kg/ga) va Topsin M (1,0 kg/ga) preparatlari.
– Mildyu kasalligiga qarshi esa tarkibida mis bor preparatlar, jumladan, 1% li bordo suyuqligi (100 l suvga 1 kg mis kuporosi va 1 kg so‘ndirilmagan ohak), kasallikning dastlabki belgilari paydo bo‘lganda yoki vegetatsiya davrida gektariga Penkozeb (2,0–3,0 kg/ga), Gurzat (2,5–3,0 kg/ga), Ridomil Gold (2,5 kg/ga), Xlorokis medi plyus (2,0 kg/ga), Azoksifen (0,5 l/ga), va Kvadris (0,8 l/ga) fungitsidlaridan birini almashlab, gektariga 1000 l ishchi eritma hisobida ertalab yoki kechki salqinda qo‘llash tavsiya etiladi.
Tavsiyalar akademik M. Mirzayev nomidagi BUVITI hamda Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ITI olim va mutaxasisslari ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
Imlo xatolari haqida hisobot
Quyidagi matn tahririyatimizga yuboriladi: